De fagot

een takkenbundel met warme, donkere klank

De fagot is het laagst klinkende houten blaasinstrument en wordt aangeblazen door een dubbel-riet. De ‘fagot’, van het Italiaanse ‘fagotto’ dat letterlijk ‘takkenbundel’ betekent, werd tussen 1500 en 1550 voor het eerst in Italië gebruikt. Het instrument stond algemener bekend als een ‘dulciaan’. Er waren meerdere formaten, van groot (laag) naar klein (hoog). De laagste dulcianen ontwikkelden zich tot de moderne fagot. Het instrument werd opgedeeld in vier stukken; niet vanwege transportgemak, maar vanwege de grotere precisie bij het boren van de houtstukken (totale lengte van de vierdelige buis is immers 2,59 meter). In de loop van de tijd is de fagot voorzien van steeds meer kleppen.
Naast de gewone fagot bestaat ook de contrafagot, die ruim twee keer zo lang is en daardoor precies een octaaf lager klinkt. Ook is er de kleinere fagottino die een kwart hoger klinkt dan de fagot en speciaal geschikt is voor jonge kinderen (vanaf 6/7 jaar).

De kunst van het bespelen

Het riet is het deel van de fagot dat door aanblazen begint te trillen waardoor het geluid ontstaat. Voor het verkrijgen van een kwalitatief goede toon, is een ver ontwikkelde embouchure (lipspanning en mond- en kaakstand) vereist. Als een fagottist een slechte embouchure heeft, klinkt de fagot vaak houterig en nasaal. Topfagottisten kunnen echter een ronde, volle toon voortbrengen. Door de lipspanning te verhogen en het gebruik van een octaafklepje, kan zelfs een toon gemaakt worden die een octaaf hoger ligt dan normaal. Dit heet ‘overblazen’. De hoogste toon die zo voortgebracht kan worden, is afhankelijk van de vaardigheden van de fagottist.
De fagot heeft (indien goed bespeeld) een warme en donkere klank (de opa uit “Peter en de Wolf”). Bijzonder aan de fagot is het grote verschil in klankkleur tussen de lage en de hoge tonen. Hoe lager de fagottist speelt, hoe ‘grover’ en ‘ruisiger’ (warmer) het instrument klinkt. Naarmate de toonhoogte stijgt, wordt de klank gladder en doordringender. In het middenregister lijkt de klank op die van de hoorn en in de hoogte lijkt de klank op die van een cello, altviool of menselijke tenorstem.

Bekende fagotmuziek

• In 1638 schreef Fray Bartolomé de Selma y Salaverde het eerste solowerk voor fagot:
  “V Fantasia ex D fur Fagott und B.C.”
• Antonio Vivaldi (1678 1741) schreef 39 fagotconcerten, bijvoorbeeld “Fagotconcert in e mineur RV 484”
• In 1774 schreef Mozart (toen 18 jaar) het fagotconcert: “Fagotconcert KV 191”
• Bekend is ook het ballet “Le Sacre du Printemps” op muziek van Igor Stravinsky (1913) waar aan het begin een reeks buitengewoon hoge noten voor een fagot worden gespeeld (zo buitengewoon zelfs dat collegacomponist Camille Saint-Saëns, aanwezig bij de première, boos de zaal uitgelopen schijnt te zijn nadat iemand hem moest vertellen dat wat ze gehoord hadden een fagot was geweest).
• En natuurlijk het thema van de grootvader in Peter en de Wolf van Sergeï Prokofiev.